In de Hervormde kerk van Arnemuiden liggen drie oude grafzerken, die voor de preekstoel liggen. In het Historisch Museum te Arnemuiden bevinden zich er ook nog vier. Van de ongeveer elf zerken en fragmenten die afkomstig waren uit de oude kerkvloer en die sinds 2001 in opslag stonden, zijn er nog zeven over en die staan nu tegen de muur achter het museum. Deze grafzerken zijn afkomstig uit de oude kruiskerk uit 1505, die in 1857 werd afgebroken. Ze werden terug gelegd in de vloer van de nieuwe kerk die in 1858 werd gebouwd en die er nu nog staat. Enkele zerken van voor 1505 waren toen al oorspronkelijk afkomstig uit oudere kerken, van Nieuwerkerke of Oud-Arnemuiden. Mogelijk stond er vóór 1505 ook nog een oudere kapel op de huidige plaats. Helaas werd er in 1963 beton over gegoten. Ze kwamen weer voor de dag toen de vloer in 2001 werd gerestaureerd. Er liggen ook nog zerken onder de vloer, waar men niet bij kon. Een drietal werd na de restauratie terug gelegd in de kerkvloer.
De zerken van voor de Reformatie hebben een gotisch randschrift en een afbeelding in het middenveld, en vaak zien we in de hoeken de symbolen van de vier Evangelisten, meestal in vierpassen gevat. Deze symbolen worden in de Bijbel genoemd in Ezechiël 1:10 en Openbaringen 4:7. Ze werden pas in de middeleeuwen in verband gebracht met de vier Evangelisten, en op Roomse grafzerken afgebeeld. Beginnende links bovenaan zien we dan de adelaar van Johannes, en met de wijzers van de klok mee de engel van Matthëus, de gevleugelde stier van Lucas, en de gevleugelde leeuw van Marcus. Een enkele keer werd er weleens van die volgorde afgeweken.
De afbeeldingen van overledenen in het middenveld werden nogal eens tijdens de Reformatie die in Zeeland in 1572-1574 een feit werd verwijderd, omdat het Protestantisme gesneden beelden in de kerk verbood. Engelen en momento mori-figuren en familiewapens mochten wel blijven staan. Na de Reformatie verdween geleidelijk ook het gotische randschrift om plaats te maken voor een grafschrift in hedendaags Latijns lettertype in het gehele middenveld. Echter in 1798 werden ook de familiewapens op last van de Franse overheerser veelal weggekapt, omdat die herinnerden aan de adel.
We moeten zuinig zijn op wat er nu nog over is, een klein gedeelte van wat er ooit was. De oude grafzerken gunnen ons een blik in het verleden, toen Arnemuiden nog een welvarende havenstad was. Ze zijn stille getuigen, kleine monumenten van mensenlevens. Vergeten namen komen weer aan het licht, en daarbij moeten we niet denken aan mensen die dood zijn, maar aan mensen die eeuwen geleden hebben geleefd. We zien ook dat zerken hergebruikt zijn in verschillende periodes. Een aantal wordt beschreven in het boek Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Zeeland, door Bloys van Treslong Prins, 1919. De nummers uit dit boek heb ik er bij gezet. Helaas bevat dit boek veel fouten en is het niet compleet, maar anderzijds bevat het gegevens over zerken die nu verdwenen of niet meer terug te vinden zijn. De nummers uit dit boek heb ik gehandhaafd. We beginnen links voor de preekstoel, in de kerk. Hier volgen de beschrijvingen van de zerken met de verbeterde en aangevulde transcripties van de grafschriften, met enige genealogische toelichtingen. Waar weglatingstekens staan, die soms niet meer goed te zien zijn, heb ik de tekst aangevuld met het hele woord. Waar een / staat, wordt de tekst onderbroken door een hoek(vulling).
De ID nummers zijn van het MeMO Project (Medieval Memoria Online Project) van de universiteit te Utrecht, een internationale databank waar zo veel mogelijk voorreformatorische grafzerken op staan, en waaraan ik zelf heb meegewerkt. U kunt die vinden op de website: http://memo.hum.uu.nl/
Deze zerken liggen in de kerk.
ID nr. 3013 Bloys van Treslong Prins nr. 16.
Voorreformatorische grafzerk met memento mori-symbolen in de hoeken:
doodshoofdjes in medaillons gevat. Afmetingen: 175 x 87 cm. Gotisch randschrift en in het midden een schild hangend aan een haak met de initialen I S. Deze zerk is na de Reformatie hergebruikt en het oorspronkelijke wapen is uitgehakt en met de initialen van de volgende eigenaar (Ian Saligant) ingegraveerd. In het middenveld boven het schild een grafschrift in Latijns lettertype met hedendaagse Arabische cijfers.
Gotisch randschrift:
“Hier leyt begr(aven) / Mayken Pieters sterf an(n)o M Vc en(de) LIIJ / de(n) XVIIJen october / de huysvr(o)u was va(n) Cornelis Danckarts.”
(18-10-1553).
Tekst in het middenveld:
“HIER LEIT BEGRAVE(N)
IANNEKE(N) BOONE HVIS
VROV VA(N) IAN SALIGANT
STERF DEN 26 IVNY
Ao 1590.”
Het Hof van Holland maakt melding d.d. 4 februari 1560 van een rechtszaak tussen iemand uit Dordrecht en Cornelis Danckertss, schipper, wonende te Arnemuiden. In een andere rechtszaak, d.d. 11 juni 1566, wordt zijn naam ook genoemd.
Jan Janssen Saligant was bakker, wonende in het huis “De Sonne”, Langstraat oosteinde zuid-west te Arnemuiden, volgens de 100ste penning uit de jaren 1580-1584. Het huis was eigendom van Pieter Symonssen. In die tijd bezat hij een huis in de Papenstraat aan de noordzijde, dat bewoond werd door Anthonis Bariseel. Hij was in 1584 lid van de Gereformeerde (Hervormde) gemeente. Een register van aanneming en ontslag van voogden vermeldt op 12 september 1590 de naam van de voogd van het kind van Jan Salighant en van wijlen Janneken Boene (Boone). Hij moet kort na het overlijden van zijn vrouw hertrouwd zijn. Cathelyntgen Davids, komend uit Veere, werd als vrouw van Jan Salighant op 15 april 1591 ingeschreven als lidmaat van de Gereformeerde gemeente te Arnemuiden. Adres: Noordstraat aan de westzijde. Het kohier uit 1617 maakt nog melding van Salighant als eigenaar van het huis in de Noordstraat en ook van het huis in de Papenstraat. Hij moet een vermogend man zijn geweest.
ID nr. 3014 Bloys van Treslong Prins nr. 17.
Voorreformatorische grafzerk met evangelistenhoeken in vierpassen en gotisch randschrift. Afbeelding in het middenveld geheel uitgesleten. Afmetingen: 200 x 100 cm. Grafschrift:
“Hier leyt begr / ave(n) Margriete Dirc dochter die huisvrouwe van / Symo(n) ….t was / die sterf in(t) jaer XVc XXI d(en) XVIII dach i(n) augustus.”
(18-08-1521).
ID nr. 3015.
Voorreformatorische grafzerk met evangelistenhoeken in vierpassen en gotisch randschrift. In het middenveld een uitgesleten of uitgehakt wapen. Afmetingen: 175 x 87 cm. Grafschrift:
“Hier leyt begra / ve(n) Jacop Willemssz. ghenaempt Spaense / Coppen sterf / ao XVc XXV.I op de(n) VII dach van februari.”
(07-02-1526).
Coppen was een roepnaam voor Jacop in de middeleeuwen. Zowel de naam Jacop als het patroniem Willemssz. kwamen in die tijd zo vaak voor, dat hier voor de zekerheid de bijnaam van deze persoon er maar bij vermeld werd. Dan wist men precies welke Jacop Willemssz. hier begraven lag.
De volgende zerken bevinden zich in het Historisch Museum te Arnemuiden.
ID nr. 3750.
Voorreformatorische grafzerk met evangelistenhoeken in vierpassen en gotischrandschrift. Afmetingen 99 x 58 x 10 cm. Vanwege de geringe afmetingen was dit mogelijk een kindergraf. In het middenveld is een figuur weggeschuurd. Grafschrift:
“Hier leet / begrave(n) Ariaenke(n) Lenaerts / Dochter / die sterf Ao XVc XL d'n IIIIen Iulio. / Bidt voor De / Ziele.”
(04-07-1540). De laatste regel staat wegens ruimtegebrek boven in het middenveld.
ID nr. 2558.
Voorreformatorische grafzerk met evangelistenhoeken in vierpassen en gotisch randschrift. Zeer sleets. In het middenveld twee latere grafschriften; onderaan een in gotische minuskels maar met Arabische cijfers uit de late zestiende eeuw, typerend voor de overgangsperiode kort na de Reformatie, en daarboven een uit de zeventiende eeuw in Latijns lettertype. Afmetingen 145 x 86 x 12 cm. Gotisch grafschrift in de rand:
“Hier leet / begraven Cent d' S...........er (?) en(de) Corn. (?) / Baltens zie(n) / wyf. Bidt Godt voer de ziele(n).”
Mogelijk eind vijftiende of begin zestiende eeuw. In het middenveld is het een en ander weggeschuurd boven het onderste grafschrift in het middenveld. Hier staat in gotische minuskels:
“Hie(r) leit begraven
Nicolaes Symonsz.
scipper va(n) Armudie(n)
sterf de(n) 23 April 1583.”
Daaronder de initialen C en S van Claes Symonsz. en daartussen een huismerk dat veel lijkt op een zeilscheepje op een golf.
Bovenste grafschrift in het middenveld:
“HIER LICHT BEGRAVEN
GHEERTKEN IANS WAS
HVISVROVWE VAN
IOCHEM IANSSEN
TRENTE IS OVERLEDEN
DEN 14 IANNEWARIVS
ANNO 1621.”
Deze zerk is dus twee keer hergebruikt.
ID nr. 3752 Bloys van Treslong Prins nr. 28.
Voorreformatorische grafzerk met evangelistenhoeken in vierpassen en gotisch randschrift in spaartechniek. In het middenveld een halfvergaan lijk (transi) met een lijkwade om de schouders, tussen twee zuilen onder een baldakijn met stralenkrans. Boven zijn hoofd een uitgekapt wapen. Dit is een momento mori-figuur, met de boodschap: gedenk te sterven. Maar wel met een verwijzing naar de wederopstanding. Afmetingen 174 x 86 x 12 cm. Grafschrift:
“Hier leyt begrave(n) / Cristoffel Jaco(p)sz. va(n) Ca(m)pen fondatoer va(n) / desen Autaer / sterf Ao XVc XIII den VIJe in January.” (07-01-1513).
Blijkens zijn grafschrift had deze man de kerk een altaar geschonken.
Campen was een verdronken dorp op Noord-Beveland, in de buurt van het tegenwoordige Kamperland.
Bloys van Treslong Prins nr. 13.
Postreformatorische grafzerk met twee uitgekapte wapens en zes kwartieren. Afmetingen 215 x 145 x 19 cm. Deze zerk is groter geweest. Er ontbreekt een stuk in de lengte. Grafschrift in Latijns lettertype:
“HIER LEIT BEGRAVEN IONCHEER
IOAN CABELIAV IN SYN LEVE(N)
HEERE VAN DER KESSE CAPI
TEYN VAN EEN COMPAGNIE
VOETKNECHTEN STERF
DEN EERSTEN AGVSTI 1621
OVT SYNDE 55 JAREN.
HIER LEGT BEGRAVEN
IVFFVROV MARIA DE ROVERE
HVYSVROVWE VAN IONCHEER
IAN CABELIAV STERF DEN
16EN NOVEMBER 1638
OVD SYNDE 61 JAREN.
HAARLIEDER ZOON …...CABELIAV
19 IVLY 1663.”
In het Zeeuws Archief Inventaris Gemeente Arnemuiden nr. 18 staat het volgende:
“Opden IIen August 1621......Opt versouck van de weduwe van de heer Capit. Cabeliau is bij W en R (Wet en Raad, gemeentebestuur) geconsenteert ende haer vergunt te mogen maecken een gemetselt Graff in de Kercke mits versurgende ofte gevende aenden Armen der stadt Arnemuyden soo veel als sij in discretie sal te behooren.”
De transcriptie van deze akte is van de heer P.J. Feij.
Foto's: Sarina Hendrikse
Zie voor het vervolg: De oude grafzerken in en uit de Hervormde kerk van Arnemuiden II