Fragment uit Vaderlandsche geographie: of, Nieuwe tegenwoordige staat en hedendaagsche historie der Nederlanden 1791
ARNEMUIDEN; kortheidshalve Armuijen en, naar de Zeeuwsche uitsprake, Armuuje, genoemd: in 't Latyn, Arnemuda. Deze ligt rechtstreeks oostwaard van Middelburg; niet meer dan drievierde deel uur gaans van daar; aan't water, 't welk 't klein Eiland, S. Joosland van Walcheren afzonderd, en naar deze Stad, het Arnemuidsche Gat, geheeten word. Men weet, dat het Stroomtje, 't welk wel eer de Oude Haven van Middelburg was, en in dit Gat haare uitwatering had, de Arne plagt genoemd te worden: en daar uit, is de naams oorsprong dezer Stad gereedelyk te ontdekken: dewyl Arnemuiden; waarschynlyk, wil uitdrukken, Arnemonde of; zo veel gezegt, als den Mond der Arne.
Vandaar, is nog overgebleven, de benaming van het Huis ARNESTEIN, aan dit zelve water-, tusschen Middelburg en Arnemuiden.
In dezen gevalle, mag de naam Arnemuiden vergeleken worden, met die van andere Steden, welke mede, aan den MOND, (hoedanig gemeenlyk de uitwatering ener rivier genoemd word,) der rivieren liggen: en naar dezelve genoemd worden: als, Rhoermonde: Dendermonde: Travemonde: Weinelmonde: Dunamonde: enz. Dit woord Muid, of Mude, schynt in betekenisse overeen te stemmen, met het Engelsch Muth of Mouth met welk,' verscheidene Steden op de Zuidkust, van Engeland worden uitgedrukt: als Portsmouth; Waymoutb: Dartmouth: Pleymoutth: Falmoutb. enz. welke, trouwens, (ter zelver wyze, als Arnemuije,) by onze Nederlandsche Zeelieden, worden uitgesproken: Partsmuije : Waymuije : Dartmuije: Pleymuije: en Vaalmuije.
Doch, eer we van Arnemuiden iets meer zeggen, zy men wel bedacht: dat, al wat, in de vroegere Gedenkschriften, van Arnemuiden word aangetekend, als eene groots en neeringryke Koopslad, meer bloejende, dan Middelburg zelve , en praalende, met een deftig Slot, waarop, de Heerenvan Arnemuiden, van een oud Zeeuwsch Ridderlyk gedachte, hun verblyf hadden enz.: dat, dit alles,, (zegg ik) te verstaan zy, van OUD ARNEMUIDEN: 't welk , wat meer ten Zuidwesten, en nader by Middelburg, gelegen heeft; dan, dat heden, niet meer in wezen is. Arnemuiden heeft, derhalven, dit gemeen , met VUSSINGEN , dat het, van den éénen naar den anderen oord, verplaatst: is: 't welk gelegenheid gegeven heeft, tot de onderscheiding van OUD- en NIEUW Arnemuiden: ter zelver wyze, als van Oud- en Nieuw Vlissingen..
Dit, OUD ARNEMUIDEN had, in dien tyd, eer het Eiland St. Joostland was opgerezen, voor zich, dien grooten wyden Stroom, die Walcheren afzonderde van Zuid-Beveland, Wolfaartsdyk en Noord-Beveland: en, dit gaf aan deze Stad het voordeel, dat de zwaarst geladen Schepen , aan haar Hoofd, konden af- en aanvaaren; waar door, haar Koophandel in zodanigen bloei gebracht was.: dan, daar tegen, was deze ligplaats zeer gevaarlyk, ter oorzake der droevige Grondbraken, waar door geheele slukken dezer Stad, van tyd tot tyd, waren weggezonken : weshalven , de Inwooneren, in 1438, ten tyde van Heer Gillis van Arnemuiden te rade werden, hunne noch overig gebleven huizen af te breken , en ze wat meer ten noordoosten van daar te herbouwen: waar uit, dit NIEUW ARNEMUIDEN geworden is.
Dit Nieuw Arnemuiden was niet zo dra geslicht, of begon, door de menigte der van rondom toevloejende Inwooneren, een volkryk Dorp te worden: van welks grootheid en fraaje gebouwen, men eene verbeelding kan maken, uit eene Schildery , hangende noch heden, in de Raadkamer van't Stadhuis dezer Stede.
En, dewyl 't (zo wel dan Oud Arnemuiden), nader by de Zee, en dus beter gelegen Was, tot de Scheepvaart, dan Middelburg; trokken de lnwooneren desgelyks, de meeste neering, tot zich; zo verre, dat Middelburg zelve , daar door, in een kwynenden toestand zou gebracht geweest zyn: by aldien deze voorspoed had blyven duuren. Weshalven, de Regeering van Middelburg geen gereder middel , om het verloop des Koophandels hunner eigen Stad te stuiten, wis ten; dan, Arnemuiden onder hun Rechtsgebied te brengen; kopende deszelfs Ambachts Heerlykbeid, in den jare 1493, van Jonkheer Filips van Bourgouje; die, door zyn huwelyk, met Anna van Borselen , Heer van VEERE onder welke Heerlykheid, dit dorp, of vlek, Arnemuiden dus lang behoord had) en daar door, te gelyk , de Eigenaar van Arnemuide geworden was; zynde, na uitsterving van het gedachte van Arnemuiden, aan dat van Borselen vervallen.
Die zelve Koop heeft, niet te min, daarna, groote twisten,tusschen die van Middelburg en Arnemuiden, gebaard; welke laatsten, deswege zich bezwaard vindende, ten Hove aanzoek deden, ten einde ontslag, van alle onderwerping aan Middelburg, te mogen erlangen; zonder, dat't hun,zolang de Spaansche Regeering in deze landen stand greep , heeft willen gelukken. Maar, als, in 1574, de Stad Middelburg, na eene zwaare belegering , te gelyk met Arnemuiden, in Staaten handen gevallen was; heeft Prins WILLEM I, de laatst gemelde ontslagen, van alle afhanglykheid, van Middelburg: en, ze voor eene VRYE STAD op zich zelven verklaard.
Die plaats was, geduurende dit beleg van Middelburg, jammerlyk verwoest, door de Spaansche Krygsliederi; die, by gebrek aan brandhoud, de deuren en vengsters der Huizen, daartoe gebruikt hadden: zo verre, dat, in de geheele plaats, geen één huis te vinden was, 't welk deuren en vengsters had; uitgezonderd eeniglyk het huis waarin de Bevelhebber zyn verblyf had; het welk, Emannel van Meteren betuigt, zelv gezien te hebben: (Nederl. Histor. Vde Boek) zo veel schade en overlast , den lnwooneren , ter oorzake van dit beleg toegebracht, heeft gemelde PRINS, dezer wyze , willen verzoeten; zonder, dat de vertogen der Middëlburgsche Regeering, daar tegen aangewend, eenige verandering daarin hebben konnen uitwerken. Ook, heeft Prins WILLEM I, ter zelver tyd, die plaats doen versterken, door eene aarde Wal, met verscheide Bastïons voorzien , daarom heen te leggen; die, hoewel by gebrek van onderhoud nu zeer vervallen, echter, noch in wezen is; om, desnoods, met der haast hersteld zou konnen worden.
By deze voorrechten, bleven echter de Amemuiden versteken, van zittinge en Stem te hebben, in de vergadering der Staaten van Zeeland: zynde de aanzoekingen , door , hen meer dan éénmaal daartoe gedaan, hun t' elkens afgeflagen.
Na dien tyd, is Amemuiden, middelerwyle, meer dan ooit, in vermogen toegenomen; en dit heeft geduurd, tot aan het begin dezer lopende eeuw; toen, na dat de voor die Stad opgehoogde Zandschorren bedykt, en tot een Eiland geworden waren, niet dan een nauw Kanaal, (sedert dien tyd, 't Arnemuidenscb Gat geheten,) tusschen beiden open bleef; het welk daar beneven, allengs, aan deszelfs mond, met Zand toegestopt; en de geheele Stroom, tot aan de Stad, zo zeer verland geworden is, dat thans niet dan kleine Schuiten; en, wel, eeniglyk, by hoogwater, die Stad genaken konnen. Daardoor , is Amemuiden van allen handel ontbloot, en, door den tyd, allengs zeer verminderd geworden: des, de meeste huizen weggeraakt, en niet dan eenige weinige, yan elkander verstrooid , staande gebleven zyn waardoor, gelyk Boxborn (in zyne Chronyk van Zeeland,} niet onaartig zich uitdrukt, Amemuiden, in Amemuiden, voortaan niet meer te vinden is.
De weinige Inwooneren dezer plaats geneeren zich, met het Zout Zieden; waartoe eenige Keeten, die, aandendyk, ten wetten buiten de Stad staan, gebruikt worden. 'Er woonen ook eenige Visschers; die hunne vangs meest naar Middelburg ter verkooping brengen: in gevalle, hun, door eenig Verbod, geene verhinderinge daar in ontmoet: 't welk,in voorige tyden, wel eens plagt te geschieden, door eene uitwerking, (zo't schynt,) van't noch blyvend misnoegen, tusschen die beiden Steden, uit die verouderde verschillen ontstaande.
De Gereformeerde Gemeente word door een Predikant bediend: hebbende, tot haar gebruik, een taamlyk fraaie Kerk. De Regeering bestaat, uit een Baljuw, twee Borgemeefteren, vyf Schepenen, en vyf Raaden; waarvan, alle jaaren , de helft afgaat, in welker plaatze, door de Staaten der Provincie, uit eene nominatie, door de Regeering zelve gemaakt, andere verkooren worden. Aan de Regeering, is een Pensionaris toegevoegd. Vermaarde Hadrianus Junius word gezegt, te Arnemuiden gestorven te zyn. Ook, is die plaats merkwaardig, door den ongelukkigen Veldslag, dien Grave Willem V, in den jare 1351 , in dit zelve Eiland, in derzelver nabuurschap waagde, tegen zyne moeder, Vrouwe Margriet, Weduwe van Keizer Lodewyk van Beieren; als hy over het bezit van Holland en Zeeland, met Haar in twist geraakt, was.
Onder het Rechtsgebied van Arnemuiden, behoord de Ambachts Heerlykheid, NIEUWERKERKE: eertyds een goed Dorp; waar van de Kerk vervallen en verdweenen is.
Ook MORTIERE: eene tweede Ambachts Heerlykheid, liggende, ten oosten en westen der Nieuwe Haven van Middelburg. Aan de oostzyde der Haven, stond eertyds, een Reguliere Klooster; dat ook MORTIERE word genoemd.